Ο θάνατος ενός αγαπημένου προσώπου είναι ένα θλιβερό γεγονός για όλους που αναμφισβήτητα γίνεται πιο δύσκολα αποδεκτό όταν συμβαίνει πρόωρα και ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια της ευαίσθητης παιδικής ηλικίας...

Ο τρόπος έκφρασης και διαχείρισης του πένθους στα παιδιά εξαρτάται από την ηλικία, το φύλο, τη νοητική και συναισθηματική ηλικία του παιδιού, τις προηγούμενες εμπειρίες του, τη συναισθηματική του υγεία πριν από το θάνατο, τον τρόπο θανάτου και τη σχέση του παιδιού με το θανόντα. Ακόμα και τα παιδιά που μπορούν να εκφράσουν λεκτικά τα συναισθήματά τους σχετικά με το χαμό ενός αγαπημένου τους προσώπου, κατά καιρούς δείχνουν τη θλίψη τους μέσω λεκτικών, συναισθηματικών και σωματικών συμπεριφορών.

Κάθε παιδί έχει το δικό του τρόπο με τον οποίο πενθεί. Δεν υπάρχει σωστός ή λάθος τρόπος. Το πένθος είναι η απόλυτα φυσιολογική αντίδραση του παιδιού καθώς προσπαθεί να αποδεχθεί την πραγματικότητα της απώλειας και να προσαρμοστεί σ' αυτήν.

Σε σχέση με τους ενήλικες ("Boyd, 2002"):
  • Η ανώριμη γνωστική ανάπτυξη των παιδιών παρεμβαίνει και δυσκολεύει την κατανόηση της έννοιας του θανάτου και της μόνιμης απώλειας
  • Τα παιδιά έχουν περιορισμένη ικανότητα ανοχής στο συναισθηματικό πόνο
  • Τα παιδιά έχουν περιορισμένη ικανότητα να εκφράσουν τα συναισθήματά τους
  • Τα παιδιά μπορούν να εκφράσουν τα συναισθήματά τους με ένα ιχνογράφημα ("Βαλασίδου και Σαγιά, 2009")

Ο τρόπος αντιμετώπισης του πένθους διαφέρει από παιδί σε παιδί. Όπως θα διαπιστώσετε πιο κάτω, παρατίθενται συμπεριφορές που μπορεί να εκδηλώσουν τα παιδιά για να αντιμετωπίσουν το χαμό ενός αγαπημένου προσώπου. Κάποιες συμπεριφορές είναι «φυσιολογικές», άλλες πάλι -εάν εκδηλωθούν- είναι ανησυχητικές και χρειάζονται άμεση παρέμβαση.

Φυσιολογικές εκδηλώσεις πένθους στα παιδιά 

Το πένθος εκδηλώνεται μέσα από τη συμπεριφορά, το σώμα, τη σκέψη και τα συναισθήματα του παιδιού.

Αλλαγές στη γενική συμπεριφορά ("NCTS, 2004"):

• Έλλειψη ενδιαφέροντος και συμμετοχής σε συνήθεις δραστηριότητες
• Μειωμένη αυτοφροντίδα
• Ευερεθιστότητα και σύγκρουση με άλλους
• Παρορμητικότητα
• Εμφάνιση παιδιάστικων ή βρεφικών συμπεριφορών (πιπίλα, ενούρηση, εξάρτηση από ενήλικες)
• Αλλαγές στις συνήθειες του ύπνου (όπως μεγαλύτερη διάρκεια ύπνου, εμφάνιση δυσκολιών ύπνου ή δεν είναι σε θέση να κοιμάται μόνος/η του/της)
• Αλλαγές στην όρεξη με αποτέλεσμα απώλεια ή αύξηση βάρους
• Αλλαγές στη συνολική σωματική υγεία

Λεκτική συμπεριφορά:

• Μιλούν για τον αποθανόντα
• Δεν μιλούν για τον αποθανόντα (κάποια παιδιά προτιμούν να συμπεριφέρονται σαν να κυλούν όλα ομαλά)
• Υποβάλλουν πολλές ερωτήσεις στην προσπάθειά τους να αντιληφθούν το θάνατο και να καθησυχάσουν τον εαυτό τους
• Δεν έχουν ερωτήσεις
• Λένε ότι έχουν "δει" ή "αισθάνθηκαν" το άτομο που πέθανε ("NCTS, 2004")
• Αναφέρουν όνειρα με το άτομο που απεβίωσε

Συναισθηματική συμπεριφορά:

• Άγχος, μοναξιά, ανασφάλεια, μούδιασμα, ντροπή και μετάνοια ("NCTS, 2004")
• Ενοχές θεωρώντας ότι η εγκατάλειψη ήταν αποτέλεσμα δικών τους συμπεριφορών, σκέψεων ή συναισθημάτων (θεωρούν ότι ο θάνατος είναι εγκατάλειψη που οι ίδιοι έχουν προκαλέσει)
• Λύπη, μελαγχολία και βαθιά θλίψη γιατί είναι δύσκολο να επαναφέρει την κατάσταση σε προηγούμενα δεδομένα με διάφορους διακανονισμούς ("Υπουργείο Παιδείας & Πολιτισμού, 2006")
• Θυμό λόγω της ύπαρξης ερωτημάτων που δεν μπορούν να απαντηθούν ('γιατί σε μένα αυτό...', 'γιατί τώρα...') ή θυμό προς τους άλλους "επειδή δεν τους έχει συμβεί το ίδιο τραύμα" ("Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού, 2006")
• Χαμηλή αυτοπεποίθηση
• Ακατάπαυστο κλάμα ακόμα και σε απροσδόκητες στιγμές
• Αδυναμία συγκέντρωσης ή εστίασης
• Θυμωμένος/η με όλους και όλα
• Ανασφάλεια και συνεχόμενη ανάγκη να βρίσκεται κοντά σ' ένα ενήλικα

Σωματική συμπεριφορά:

• Ευαισθησία σε ασθένειες
• Απώλεια ενέργειας
• Κόπωση
• Σωματικές ενοχλήσεις και αλλαγές στη φυσιολογική διέγερση, όπως αύξηση καρδιακού ρυθμού ή αναπνοής ("NCTS, 2004")
• Σωματικά συμπτώματα (πονοκέφαλοι, στομαχικές διαταραχές, αναπνευστικά προβλήματα, έξαρση αλλεργιών, κ.λπ.)

Αλλαγές στη σκέψη:

• Συνεχείς σκέψεις και αναμνήσεις γύρω από τον αποθανόντα ("NCTS, 2004")
• Επίμονες σκέψεις σχετικά με το θάνατο ("NCTS, 2004")
• Δυσπιστία για το θάνατο και το αμετάκλητο του θανάτου
• Έγνοια/ανησυχία για την υγεία του και την υγεία των αγαπημένων του ("NCTS, 2004")

Διαπροσωπικές σχέσεις:

• Απόσυρση
• Κοινωνική απομόνωση 
• Δυσκολίες αλληλεπίδρασης 
• Προσκόλληση
• Ευερεθιστότητα
• Δυσκολία να μοιράζεται τις αναμνήσεις
• Δυσκολία συμμετοχής σε ομάδες ή αθλητικές δραστηριότητες

Σχολική επίδοση:

• Χαμηλή σχολική απόδοση
• Δυσκολία μελέτης ή συγκέντρωσης
• Πιθανή σχολική αποτυχία

Τι πρέπει να ξέρετε...

Ο τρόπος με τον οποίο ένα παιδί βιώνει το τραύμα, μπορεί να διαφέρει εντελώς και να χαρακτηρίζεται από ιδιαιτερότητες. Κάποιες φορές οι συμπεριφορές των παιδιών μπορεί να μην είναι αναμενόμενες ή να είναι εντελώς αντίθετες απ' αυτές που περιγράφονται ερευνητικά. Κάθε περίπτωση είναι ξεχωριστή και πρέπει να αντιμετωπίζεται εξατομικευμένα ("Υπουργείο Παιδείας & Πολιτισμού, 2006").

Ανησυχητικές συμπεριφορές 

Αλλαγές στη γενική συμπεριφορά:

• Παρατεταμένες δυσκολίες στη διατροφή
• Παρατεταμένες δυσκολίες στον ύπνο
• Συγκεκριμένες ή γενικότερες φοβίες
• Έντονο άγχος συνοδευόμενο από πανικό ή κρίσεις πανικού
• Ακραίες συμπεριφορές όπως απόπειρες αυτοκτονίας ή απειλές για απόπειρα
• Έντονα προκλητική συμπεριφορά
• Βίαιη συμπεριφορά
• Χρήση ή υποψία για χρήση ουσιών
• Υπερβολική απομόνωση και απομάκρυνση από άλλους

("Υπουργείο Παιδείας & Πολιτισμού, 2006")

Συναισθηματική συμπεριφορά:

• Παρατεταμένες και υπερβολικές ενοχές
• Υπερβολικός θυμός και ένταση
• Υπερβολική και επίπονη καταθλιπτική διάθεση και διάρκεια θλίψης που επηρεάζουν για μεγάλο χρονικό διάστημα την καθημερινότητα και λειτουργικότητα του ατόμου
• Παρατεταμένο μούδιασμα συναισθημάτων
• Παρατεταμένη αποστασιοποίηση του ατόμου από τα γεγονότα

("Υπουργείο Παιδείας & Πολιτισμού, 2006")

Σωματική συμπεριφορά:

• Παρατεταμένα οργανικά συμπτώματα όπως κεφαλαλγίες, πόνοι στο στομάχι και το στήθος

Αλλαγές στη σκέψη:

• Αυτοκαταστροφικές σκέψεις

Σχολική επίδοση:

• Σχολική φοβία
• Σχολική αποτυχία

Τι πρέπει να ξέρετε...

Σε περιπτώσεις εκδήλωσης ανησυχητικών συμπεριφορών, ο Επαγγελματίας Υγείας οφείλει να παραπέμψει τον αποδέκτη στον αρμόδιο ιατρό ή επαγγελματία ιατρικού χώρου